ФАШЧАЎКА: тут разбіваецца міф пра праваслаўную Усходнюю Беларусь

Вежы касцёла

Гэта здарылася каля вёскі Фашчаўка Шклоўскага раёну. Мая мама, Бязручка Ірына, гаворыць:

– Было моцнае ўражанне, калі я ўбачыла абрыс храма, вежы. Пасля спадзявалася яго яшчэ пабачыць, але ўсё. Ён знік.

Мяне ўразіла, што быў – і няма!

Касцёл узарвалі. Помнік у стылі барока…

Новы касцёл у зусім іншым месцы. Фота аўтара

Навошта было знішчаць? Можа, каб не бачылі партакратыі з дарогі, бо ён муляў ім вочы… Вялікая бяда: пры Машэраве ў Беларусі актыўна зносілі помнікі архітэктуры. Таварыства іх аховы тады яшчэ не было. З іншага боку, а каб і мелася – хіба была магчымасць запярэчыць? Адстаяць? Шанцаў мізер…

Калі касцёл ўжо знішчылі, таксісты, праязджаючы Фашчаўку, згадвалі і тамтэйшага Ёлупа. Я тады думала, што, відаць гэта старажытнае надмагілле на могілках, – незвычайная скульптура, помнік.

Але Фашчаўскі Ёлуп – не надмагілле.

Не блытаць Фашчаўскага Ёлупа і Шклоўскага Ідала

Шклоўскі ёлуп

Шклоўскі (Ёлуп) Ідал – каменнае паганскае Божышча, знойдзена хлопчыкамі ў 1963 годзе ў Старым Шклове ў рацэ Серабранка. Прымітыўная скульптура, паганскае Божышча з заплюшчанымі вачыма, постаць, высечаная з пясчаніку.

Да таго часу, як прыехалі навукоўцы, знаходку ўжо назвалі Шклоўскім Ёлупам па народнай традыцыі. «Ёлуп, ёлупень», – так часта кажуць, калі з’яўляецца нейкі незразумелы чалавекападобны абʼект, прымітыўная скульптура. Па расейску – «истукан».

Напачатку 1960-х гадоў Шклоўскага (Ёлупа) Ідала перавезлі ў Мінск на вуліцу Карла Маркса (прычым досыць моцна пры гэтым пашкодзілі), цяпер ён у Нацыянальным музеі гісторыі і культуры Беларусі. Там яго можна пабачыць на першым паверсе.

Калона Святога Сімпліцыяна альбо Фашчаўскі Ёлуп

У XVII стагоддзі кароль Жыгімонт Ваза перадаў Фашчаўку аршанскім езуітам. Тыя збудавалі ў вёсцы вялізны мураваны касцёл Спаслання Святога Духа.

Манахі-місіянеры прывозілі ў Фашчаўку хрысціянскія рэліквіі з розных краін свету.

У касцёле знаходзіўся цудатворны Абраз Божай Маці, які вабіў да сябе шматлікіх пілігрымаў.

Пасля Другой сусветнай вайны ў будынку быў клуб, пасля зернясховішча. Можа касцёл бы і выстаяў, але ўмяшалася ідэалогія – змагаліся з рэлігіяй па ўсім Савецкім Саюзе. Палітыка партыі. Наўрад ці калгас бы справіўся з моцнымі мурамі езуіцкай місіі – для гэтага патрабавалася адмысловая тэхніка і сродкі.

Касцёл ніколі не перараблялі ў праваслаўную царкву, але ўзарвалі напрыканцы 1960-х. Цяпер на яго месцы – кукурузнае поле. Калі стаіш там, фізічна адчуваеш, што пад нагамі не проста зямля, а глыбокія сутарэнні, які засыпаныя друзам і зямлёй пасля выбуху і хаваюць у сабе шмат таямніц.

Фашчаўскі ёлуп. Фота аўтара

У Фашчаўскім касцёле быў алтар з мошчамі Святога Сымпліцыяна – Папы рымскага першых стагоддзяў хрысціянства. Ёсць версія, што частка мошчаў Сімпліцыяна замураваная ў калоне, а постаць на ёй – і ёсць Святы Сімпліцыян. І самы Фашчаўскі Ёлуп – гэта калона Святога Сімпліцыяна на раздарожжы.

Верагодна, што ў ёй таксама замураваны часткі Святога Крыжа Гасподня, на якім укрыжавалі Езуса Хрыста. Калі стаіш каля калоны, ахопліваюць адчуванні, як каля вялікіх хрысціянскіх святынь: тут нават цяплей, чым навокал, у халодныя дні.

Але калі спытаць у жыхароў Фашчаўкі проста на дарозе ці ў краме:

– А што ў вас каля могілак стаіць?

Адказ будзе адзін:

– Ёлуп! Ёлупень!

Мы ў шасці чалавек запыталіся…

«Ёлуп Хвашчоўскі» і Уладзімір Караткевіч

Фашчаўскі Ёлуп ці Хвашчоўскі згадваецца неаднаразова ў творах Уладзіміра Караткевіча. Стаўленне да Ёлупа Хвашчоўскага ў класіка амбівалентнае – ён Караткевічу хутчэй не падабаецца, як не падабалася класіку ўсё, што звязанае з езуітамі, але адначасова тое хвалявала яго.

У рускамоўнай версіі дэтэктыва «Чорны замак Альшанскі» ёсць такі момант:

«У вёсцы Фашчаўка пад Шкловам была калісьці ў сярэднія вякі езуіцкая місія і поруч яе стаяла на высокай калоне статуя. Удзячны народ забыўся, хто гэта: святы ці нейкі дзяржаўны дзеяч, але трывала замацаваў у слоўніку слова «ёлуп хвашчоўскі» для вызначэння чагосьці дурнога і бескарыснага».

У рамане «Леаніды не вернуцца да Зямлі» («Нельга забыць») Фашчаўскі Ёлуп згадваецца інакш у сувязі з Марцэляй – нянькай галоўнага героя, пісьменніка і сцэнарыста Андрэя Грынкевіча:

«Андрэй усё ўспамінаў яе цёплыя рукі на галаве, яе блытаныя, бязладныя казкі над яго дзіцячым ложкам, сотні слоўцаў, пачынаючы ад «ёлупа Хвашчоўскага» і канчаючы «цёмна, хоць мышэй лаві», і адчуваў, што без яе, пэўна, яго нясцерпнае, да болю, пачуццё Радзімы зусім не было б такім поўным. Быў бы сабе звычайны гарадскі хлюпік, без мовы, без водару зямлі, які кожнай вясной хваляваў яго».

У гэтым выпадку Фашчаўскі Ёлуп выступае не як рэлікт рэлігійнага мінулага, а як жывая часціна народнай свядомасці. Тут Караткевіч піша па-добраму, бо каб не Марцэля з Хвашчоўскім Ёлупам, то не адчуў бы ён водару мовы і зямлі.

У «Каласах пад сярпом тваім» Фашчаўскі (Хвашчоўскі Ёлуп) узнікае ў сцэне знаёмства галоўнага героя Алеся Загорскага з Кастусём Каліноўскім. Тут Фашчаўскі Ёлуп не абʼект, а лаянка ў народным стылі.

Знаёмства адбываецца на свіслацкім кірмашы, дзе юнакі слухаюць сляпога старца-лірніка, і калі Каліноўскі кідае яму дробную медную манету, то заўважае, што Загорскі – «гожы падлетак з шэрымі вачыма хоча пакласці на ліру срэбны паўрубель». Праз гэта пачынаецца бойка, Загорскі не разумее, што кепскага ён зрабіў, калі хацеў аддзячыць лірніку за добрую песню:

«Яны ўсё яшчэ сачылі адзін за адным, але відаць было, што бойка згасне.

– Гэта ты дурань, – сказаў хлопец.– Старога за твой паўрубель маглі б у паліцыю павесці. У бедных людзей бываюць толькі медныя грошы.

– А паперак няма? – буркнуў Алесь.

– Не ў старцоў, ёлуп хвашчоўскі.

Алесь разумеў, што хлопец кажа праўду, але вуха пякло, а незнаёмы яшчэ і лаяўся. Варожасць зноў пачала нарастаць.

– Ты хто такі? – не вельмі ветліва спытаў ён.

– А табе што?

– Ну хто? Паляк? Мазур?

І тут ён пачуў такое, што аж вочы сталі круглыя ад здзіўлення.

– Беларус, – спакойна сказаў хлопец.

– Што-о?

Алесь не мог зразумець, адкуль гэтаму хлопцу стала вядома яго таямніца, ягонае адкрыццё. Але хлопец, відаць, зразумеў пытанне як выгук пагарды. Алесь не стрымаўся.

– Адкуль гэта ты даведаўся? Гэта ж я адкрыў. Гэта я – беларус».

Тут «Ёлуп Хвашчоўскі» – лаянка, але праз яе галоўны герой набліжаецца да Беларушчыны.

Рыцар на калоне

Ёсць яшчэ легенда, звязаная, хутчэй за ўсё, з месцам, дзе стаіць калона, а стаіць яна каля могілак. Паводле гэтай легендай пад калонай пахаваны рыцар – удзельнік Аршанскай бітвы, якія быў паранены, якога лячылі манахі і не вылечылі: памёр ад ранаў. Манахі яго пахавалі і зрабілі мемарыял – калону, а зверху – постаць рыцара.

Кажуць, раней драўляны рыцар на металічным штыры паварочваўся ў той бок, з якога на Беларусь ішла вайна. Такім чынам папярэджваў пра небяспеку. А цяпер хоць драўляная скульптура рыцара зусім зусім спарахнела, але павернутая яна на Усход.

Фашчаўскі рыцар. Фота аўтара

Фашчаўскі рыцар – прывідная постаць на дзесяціметровай калоне з чырвонай цэглы.

Цяпер рыцар на калоне мала падобны на чалавека.

Рыцар стаў празрыстым, ператварыся ў драўляныя карункі.

Ён падобны на птушку.

Птах, які з апошні сіл захінае крыламі Беларусь.

І яшчэ стаіць. З апошніх сіл.

Абаронца краю.

Паліна КАЧАТКОВА