«Калі ў Пінску сесці ў човен, можна дабрацца на край свету»

Дзе менавіта шукаць? Адказ вас можа здзівіць: у літаратурных рэпартажах нашых суседзяў.

Гэты жанр займае на польскім кніжным рынку і ў сэрцах чытачоў адметнае месца. Акрамя асобнай Прэміі імя Рышарда Капусцінскага, якая прызнаецца за найлепшую кнігу ў гэтым літаратурным сегменце (арыгінальныя творы і пераклады!), дакументальныя творы рэгулярна бяруць першыя месцы ў іншых рэйтынгах, уключна з найбольш заўважнай прэміяй “Nike”. Гэта не найк, а Ніка. Летась у шорт-лісце “Nike” з сямі кніг чатыры былі рэпартажамі, а юбілейную ўзнагароду з нагоды дваццаціпяцігоддзя прэміі атрымаў зборнік “Няма” Марыюша Шчыгела – рэпартаж выключнай моцы і самай сардэчнай пяшчоты.

З вялікай павагай і цікаўнасцю да гэтай нацыянальнай асаблівасці польскай літаратуры, мы расказваем пра вартыя творы жанру, спецыяльна адзначаючы тое, да чаго можна дацягнуцца з Беларусі.

Спецыфіка жанру

Традыцыя літаратуры факту ў яе сучасным выглядзе сягае папулярных у ХІХ стагоддзі мемуараў, дзённікаў і зацемак з жыцця вядомых людзей. Наяўнасць такога матэрыялу дазволіла аўтарам рэпартажаў ці не адразу выйсці на ўзровень калажнай канструкцыі аповеду. Звычайна тэкст літаратурнага рэпартажу спалучае ў сабе гісторыі канкрэтных людзей з гісторыямі артэфактаў, мапамі, а яшчэ з рэцэптамі, песнямі, справаздачамі, сведчаннямі і гэтак далей, колькі душы фактографа заўгодна.

Характэрнымі рысамі польскай школы рэпартажу з’яўляюцца чаргаванне наратыўных стратэгій і сумяшчэнне дакументальнага, архіўнага матэрыялу з актуальнай, сучаснай факталогіяй.

Гэта

1) не дае чытачу пазяхаць і сумаваць

2) стварае шматмерную карціну

3) такі бутэрброд, які складаецца з многіх слаёў і які – перад тым як аддаць чытачу і пажадаць смачна есці – паказваюць з розных бакоў, папярэджваючы пра каларыйнасць, глютэн і алергены.

Калі ў Пінску сесці ў човен…

Развіццё польскай школы рэпартажу наўпрост звязана з ураджэнцамі Беларусі. Творы народжанага на Міншчыне Мельхіёра Ваньковіча – класіка рэпартажу ў першасным увасабленні жанру (у першую чаргу, манументальная “Бітва за Монтэ-Касіна”, прысвечаная героям аднайменнай бітвы), а “Шчанячыя гады” – мастацкі і невымоўна чулы ўспамін пра дзяцінства.

Іншы ўраджэнец Беларусі лічыцца хросным бацькам польскага рэпартажу, менавіта ў яго гонар галоўная прэмія польскай літаратуры факту – гэта пінчук Рышард Капусцінскі.

«…Даўно, даўно таму, у часы разводдзя, я бачыў адсюль бязмежнае мора, што раскінулася да самага гарызонту. Толькі потым я даведаўся, што Піна ўпадае ў Ясельду, тая ў Прыпяць, Прыпяць у Дняпро, а Дняпро плыве ў Чорнае мора. Калі ў Пінску сесці ў човен, можа дабрацца на край свету».

 З 1962 года Рышард Капусцінскі працаваў як замежны карэспандэнт Польскага прэс-агенцтва (PAP), ,быў першым польскім рэпарцёрам у Афрыцы, неаднаразова бываў у Лацінскай Амерыцы і на Блізкім Усходзе, быў сведкам галоўных падзей сваёй эпохі – заняпаду рэжымаў, узброеных канфліктаў, нараджэння новых дзяржаў. Па ягоным уласным сцверджанні, паўсюль шукаў Пінск. Падчас грамадзянскай вайны ў Конга Капусцінскі быў арыштаваны і прыгавораны да расстрэлу, але цудам пазбегнуў смерці. У 1981 годзе ён далучыўся да “Салідарнасці”, страціў афіцыйную працу, але працягваў пісаць на замову замежных выданняў.

На беларускую мову перакладзены сусветны бестселер Капусцінскага “Імперыя”, прысвечаны дзяцінству ў Пінску і распаду Савецкага Саюза (перакладчык – Яўген Салейчук, выданне можна знайсці ў бібліятэках і ў часопісе “Дзеяслоў”), а таксама “Падарожжы з Герадотам” (супастаўленне ўласных вандровак па Азіі і Афрыцы з прыгодамі старажытнагрэчаскага гісторыка, перакладчыца – Алена Пятровіч), гісторыя эфіопскай манархіі “Імператар” (перакладчык – Алесь Пяткевіч), рэпартаж з элементамі дзённіка “Чорнае дрэва” і аповед пра іранскую рэвалюцыю “Шахіншах” (перакладчык – Яўген Салейчук). Калі не ведаеце з чаго пачаць, выпраўляючыся на край свету з роднага горада – чытайце “Імперыю”.

Лёсы, замкнёныя на ключы

Пераасэнсаваць повязь Капусцінскага з Пінскам і гісторыю Палесся як рэгіёна ў ХХІ стагоддзі ўзялася Малгажата Шэйнэрт, якую называюць “каралевай польскага рэпартажу”. У 1989 годзе Шэйнэрт стаяла ля вытокаў аднаго з найбольш уплывовых польскіх СМІ “Gazeta Wyborcza”, дзе доўгі час кіравала аддзелам рэпартажу і выхавала цэлае пакаленне аўтараў. Кніга “Насыпаць горы. Палескія гісторыі”названая ў гонар верша беларускага паэта Уладзя Лянкевіча і гэта гісторыя экспедыцыі ўглыб палескай гісторыі: ад страчаных палацаў і святынь да сведкаў сучасных падзей. Ад пахаванага ля Кажан-Гарадка Авідзія праз сенатара Скірмунта і сям’і Вейцманаў да цяперашніх палешукоў – вяндляроў, шукальнікаў затопленай флатыліі, вернікаў каталікоў, і пяцідзясятнікаў. Па-беларуску кніга аператыўна з’явілася ў выдавецтве “Логвінаў”.

Фрагменты яшчэ адной кнігі Малгажаты Шэйнэрт “Востраў-ключ” перакладзеныя на беларускую мову Ганнай Янкутай. Гэтым разам аўтарка паглыбляецца ў вывучэнне лёсаў людзей, што кіраваліся па лепшы лёс у Амерыку. З канца ХІХ стагоддзя да пяцідзясятых гадоў ХХ стагоддзя маленькі востраў Эліс Айленд ля ўзбярэжжа Нью-Ёрка прымала імігрантаў для праверкі дакументаў і каранціну. Большасць праводзіла там некалькі гадзін, менш шчаслівыя затрымліваліся на месяцы.

Як накарміць дыктатара?

Доўгае і плённае супрацоўніцтва звязвае з “Gazeta Wyborcza” Вітальда Шаблоўскага. Геаграфія яго зацікаўленняў даволі шырокая, але вядомасць яму прынесла кніга “Забойца з горада абрыкосаў. Рэпартажы з Турцыі”. Кніга чытаецца на адным дыханні, бо яднае ў сабе лёсы абсалютна розных людзей, улучна з загалоўнай гісторыяй – сям’і Мехмета Алі Агджы, які здзейсніў замах на Яна Паўла ІІ. Па-беларуску ў перакладзе Адэлі Дубавец выйшла кніга Шаблоўскага “Танец мядзведзяў” – зборнік рэпартажаў пра цэнтральнаеўрапейскі шлях да свабоды, зыходная кропка якога лёс балгарскіх дрэсіраваных мядзведзяў і іх гаспадароў.

Летась Вітальд Шаблоўскі далучыўся да кампаніі па дапамозе мігрантам на польска-беларускай мяжы. Хто ведае, ці не паўстане з гэтага рэпартаж. Пакуль па свеце ездзіць найноўшая ягоная прэм’ера – “Расія з боку кухні: як пабудаваць імперыю нажом, апалонікам і відэльцам”, а правы на “Як накарміць дыктатара” выкупіў Галівуд.

Доказы існавання

Фрагменты з дасціпна-замілаванага рэпартажу “Готлянд” чэхафіла Марыюша Шчыгела выходзілі ў беларускім перакладзе Любові Падпорынавай. З часоў “Готлянду” Шчыгел напісаў яшчэ некалькі “чэшскіх” кніг, стаў сузаснавальнікам выдавецтва “Dowody na Istnienie” (“Доказы існавання”), Інстытута Рэпартажу і варшаўскай клубакнігарні “Кіпенне свету” (“Wrzenie Świata”) – гэта рухавік літаратурнага жыцця і найсаладзейшы сон бібліяфіла.

Калега Марыюша Шчыгела па Інстытуце Рэпартажу і “Кіпенні свету” Войцех Тохман у 2016 годзе наведваў Мінск з майстар-класам, прысвечаным літаратуры факту. Да беларускіх перакладаў гэта не прывяло, але спектр тэм Тохмана ўражвае. Яго прысвечаная генацыдам трылогія асвячае падзеі ў Босніі (“Ты нібы камень ела”), Руандзе (“Сёння мы намалюем смерць”) і Камбоджы (“Спеў пеўняў, плач сабак”), кнігі перакладзеныя на дзясяткі моваў свету, на беларускую пакуль не.

Больш беларускіх слядоў

Гэтак сама, як кнігі Войцеха Тохмана, перакладаў варты цэлы шэраг кніг, што закранаюць беларускую тэматыку. Анна Каміньска належыць да маладога пакалення рэпарцёраў, яна займаецца біяграфіямі і збірае ў кішэні гісторыі. Яе “Сімона” – гэта захапляльны партрэт збунтаванай, моцнай спадчынніцы мастацкай дынастыі Косакаў, якая выбрала лёс даследчыцы і пасялілася ў драўлянай леснічоўцы пасярод Белавежскай пушчы, без вады і электрычнасці, спала ў адным ложку з рыссю і сябравала з дзічыхай Жабкай. З гісторыі Сімоны прарасла “Белавежа шэптам. Гісторыі з Белавежскай пушчы”, а там ужо ведзьмары, бортнікі і самагоншчыкі.

Рэпартаж яднае сем’і

Кніга Ганны Краль – адной з найславуцейшых прадстаўніц жанру – дала назву выдавецтву “Доказы існавання”, а летась у друку выйшла пранізлівая гісторыя яе мужа, ураджэнца Вільні Ежы Шперковіча “Я вярнуся да ночы. Рэпартаж пра змоўчанае”. Гэта аўтабіяграфічнае следства, мэта якога – знайсці ў сучаснай Беларусі праўду пра лёс загінулай у 1943 годзе маці Шперковіча. Балючае і надзвычай далікатна апісанае падарожжа.

Яшчэ адна рэпарцёрская сям’я – Анджэй Стасюк і Моніка Шнайдэрман – кіруюць выдавецтвам „Czarne” (“Чорнае”), гэта сапраўдная карпарацыя нон-фікшн, дзе выдаюцца і арыгінальныя аўтары, і пераклады, сярод іншага, яны выдалі па-польску кнігі Святланы Алексіевіч і Артура Клінава. У 2019годзе ў “Чорным” выйшаў зборнік „Айчына добрай якасці. Рэпартажы з Беларусі” – гэта 11 рэпартажаўпольскіх, нямецкіх і беларускіх аўтараў, дзе палітыка важная, але не найважнейшая, бо на першым плане выяўляюцца людзі. Адзін з найбольш вострых тэкстаў у кнізе належыць Анэце Прымак-Онішк, яе паўнафарматная кніга “Бежанства 1915. Забытыя ўцекачы” расказвае пра вялікія ўцёкі ўглыб Расіі жыхароў Беларусі, Польшчы, Літвы і Украіны падчас Першай сусветнай вайны і выйшла па-беларуску ў выдавецтве “Інбелкульт” у 2019 годзе, перакладчык – Алекс Моніч.

Літаратурныя рэпартажы выходзяць дадатковымі накладамі, яднаюць і сутыкаюць сваіх герояў, адкрываюць кавярні і прабіваюцца на тэатральныя сцэны, бо менавіта іх хочуць бачыць гледачы. Праблематыка рэпартажаў уздымае хвалі грамадскіх абмеркаванняў, гісторыі далёкіх краін і невялікіх мястэчак пашыраюць звычайныя ўяўленні пра падарожжы і вандроўкі. На краі свету мы сустрэнем людзей з іх штодзённымі клопатамі, радасцямі і болем. З чаўнамі, на якіх яны акурат збіраюцца плысці ў наш бок.

Cёлетана на Прэмію імя пінчука Рышарда Капусцінскага пададзена 143 кнігі ад 42 выдавецтваў.