СЛОВА БЫКАВА

У жалобныя дні чэрвеня 2003 года было выказана і запісана шмат слушных думак пра жыццёвы і літаратурны феномен Быкава. Асэнсаванне ўнікальнай з’явы працягваецца і сёння. Сапраўды, лёс, які ніколі не адорваў сялянскага хлопчыка з глыбіннай вушацкай вёскі Бычкі сваёй ласкаю (змалку «вечна галодны», не было грошай для вучобы ў Віцебскім мастацкім вучылішчы, хоць меў выдатныя здольнасці, напад гітлераўскай Германіі на СССР) , усё ж, на наша шчасце, злітасцівіўся над ім — дазволіў выжыць у крывавай ваеннай клатнечы, адкуль вярнулася толькі 3% юнакоў яго прызыву, а яшчэ надзяліў непаўторным, высокім пісьменніцкім талентам.

У гады таталітарызму, калі дзяржаўная палітыка СССР грунтавалася на міфах, хлусні і фальсіфікацыях, франтавік Васіль Быкаў адным з першых сярод тысяч пісьменнікаў краіны зрабіў грамадзянскі рывок і мастацкі прарыў да занядбанай праўды. Прытым гэта адбылося на пачатку творчасці. Яго ваенныя аповесці сталі такой літаратурай, якой яшчэ ніколі не было.

Пра станаўленне сапраўднага пісьменніка добра сказаў верны сябра Быкава, таксама «чорнарабочы вайны» Віктар Астаф’еў: «Осмыслить, а потом идти какими-то очень сложными путями. Главное, не тормозить творческие процессы. Они всегда были сложны. Они всегда были не всем доступны, они не всегда поддавались рассудку. Все-таки есть тайна творчества. Ну а общество должно проявлять определенную терпимость к творческим людям, тем самым если не помочь, то, во всяком случае, не мешать рождению новой литературы».

На жаль, творчы шлях беларускага пісьменніка не пацвярджаў слушную, гуманістычную думку. Па «акопнай праўдзе» зраненага ў вайну лейтэнанта Быкава ўдарыла «цяжкая артылерыя» з Масквы: маршалы, генералы, тройчы і двойчы Героі Савецкага Саюза, прыўладныя крытыкі, якія ніяк не маглі адхіліцца ад ідэалагічнай лініі, ад афіцыйных пераможных міфаў. Хапала нядобразычліўцаў і ў Беларусі.

Мне давялося працаваць загадчыкам сектара мастацкай літаратуры аддзела культуры ЦК КПБ у той час, калі масіраванае цкаванне Быкава пайшло на спад, але яшчэ нахабна лютавала маскоўская і мінская цэнзура. За восем гадоў нагледзеўся шмат тупога дубаломства і хітрага езуіцтва чыноўнікаў у барацьбе з непрыручаным, самадастатковым пісьменнікам. Як мог дапамагаў яму адстойваць самыя «абстрэльныя» старонкі з аповесцяў «Мёртвым не баліць», «Знак бяды», іншых твораў. Быў яшчэ выпадак не менш патрэбнай, простай жыццёвай падтрымкі. У самотны для Беларусі дзень 4 кастрычніка 1980 года, калі загінуў Пётр Міронавіч Машэраў, здарыўся раптоўны прыступ у Быкава, пра што ён у «Доўгай дарозе дадому» піша: «Тады мяне ратаваў Сульянаў разам з Законьнікавым, — рабілі сардэчны масаж».

Я шчаслівы, што, працуючы галоўным рэдактарам часопіса «Полымя», меў гонар публікаваць з 1986 па 2002 год новыя выдатныя творы пісьменніка. Не перарвалася супрацоўніцтва і тады, калі аўтарытарны рэжым распачаў чарговае цкаванне Быкава, вымусіў яго з’ехаць за мяжу.

Васіль Быкаў падкрэсліваў, што лёс кожнай кнігі залежыць ад таго, колькі ў ёй «закладзена ад праўды народнага жыцця». Я чытаў шмат яго твораў яшчэ ў рукапісе, адразу параўноўваў з раней напісаным, аналізаваў і, мабыць, лепш за іншых бачыў тады, з якой апантанасцю працуе добрае і мужнае сэрца старэйшага сябра. Сёння яго чалавечы і мастацкі подзвіг зразумелы аматарам літаратуры. Творчасць Быкава мае выразныя нацыянальныя карані, аблічча, душу і разам з тым сваёй гранічнай духоўнай напоўненасцю, маральным максімалізмам, актыўным гуманізмам арганічна ўліваецца ў плынь сусветнай літаратуры, культуры, дзе займае годнае месца.

Уплыў Быкава на сучасную літаратуру значны. Ключавымі,знакавымі словамі для яго былі: праўда, ісціна, выбар, годнасць. На іх стаіць, імі асвятляецца творчы працэс, яны вызначаюць сэнс і значэнне сапраўднай літаратуры. А таму выпакутаваны вопыт Быкава будзе патрэбны заўсёды.

Слова пісьменніка выводзіць наша грамадства на вырашэнне галоўнай праблемы: беларусам як паветра патрэбна хутчэйшая дэмакратызацыя жыцця, свабода, што дапаможа эканоміцы, навуцы, адукацыі, культуры і роднай мове. Што тычыцца апошняй, то ён падкрэсліваў: «Зноў, як і заўжды, найбольшыя спадзяванні на нашу мову — гэты галоўны нацыянальны набытак, наша гістарычнае апірышча. Нездарма яе так вынішчалі ў стагоддзях — забаранялі, аплёўвалі, адвучвалі ад яе цэлыя пакаленні — нацыянальна панішчаныя, класава раз’яднаныя, спаскуджаныя шматгадовай маной; нешта ўсё ж значым у сусветнай суполцы народаў, дык найперш праз гэтую нашу мову. Без яе ад нас не засталося б і следу, як не засталося яго ад колішніх тутэйшых ятвягаў. Мова верна служыла народу ў добры і благі час, ратавала яго існаванне і ніколі не здраджвала яму. Гэта ёй нярэдка і няўдзячна здраджвалі на Беларусі. За што заўжды былі бязлітасна пакараны Богам і гісторыяй».

У адносінах Быкава асабіста да мяне пастаянна адчуваў непаказны клопат, душэўную ласку і нават пяшчоту, відаць, не толькі па прычыне зямляцтва, а, можа, яшчэ і таму, што з усіх сяброў, якія пераступалі парог яго кватэры, быў самым малодшым. Я ж успрымаў Васіля Уладзіміравіча як да апошняй крывінкі роднага чалавека. Цяпер не толькі часта згадваю яго адзін або разам з жонкаю Ліляй, дочкамі Алёнай і Святланай, унучкаю Марынкай і ўнукам Францішкам, якім Быкаў таксама дарыў сваю ўвагу, але яшчэ маю душэўную патрэбу браць з паліцы кнігі, заглыбляцца ў прозу і публіцыстыку. Здаецца, навошта, калі ўсё ўжо чытана-перачытана, ды кожны раз з ягоных радкоў нараджаецца штуршок для разваг.

Слаўнаму чалавеку і любімаму пісьменніку ў розныя перыяды яго жыцці я прысвяціў паэму «Зязюля» і некалькі вершаў. Зрэдку Васіль Уладзіміравіч у гамонцы згадваў радкі верша «Воля». Яны гучалі ў маім развітальным слове над ягонай дамавінаю на Усходніх могілках і, на жаль, застаюцца актуальнымі:

Пра гэта я думаю зараз найболей,
Адпрэчыўшы новай хлусні каламуць:
Якая ты ўсё ж неацэнная,
Воля,
Калі за скарынку
Цябе прадаюць!

Застаюцца ў сіле і мае аптымістычныя радкі: «Мы, беларусы, надзвычай багатыя людзі, мы маем Васіля Быкава. Я кажу «маем», таму што прарок, анёл, заступнік пасля зямнога жыцця не памірае. Ён назаўсёды застаецца са сваёй Айчынай, са сваім народам».

З пачуццём удзячнасці пісьменніку я згадваю яго наказ: «Так, спадзяванак у нас няшмат, і, можа, апошняя наша надзея на несмяротную сутнасць народа. Усё ж дзеля чагосьці ён быў створаны Богам на гэтай блаславёнай зямлі. І мы цешым сябе думкаю, што Беларусь яшчэ неяк паслужыць на ёй, калі не нам, дык наступным пакаленням, а можа, і сусветнай цывілізацыі».

Мне хочацца, каб беларусы пастаянна звярталіся да слова Васіля Быкава. Карысць ад гэтага будзе як кожнаму чалавеку асабіста, так і нашай пакутнай, да сардэчнага болю любімай Айчыне.

Сяргей ЗАКОННІКАЎ