Наш ратунак — мова
За сваё жыццё я апублікаваў дзясяткі артыкулаў, эсэ, вершаў у абарону і славу роднай мовы. Удзельнічаў у шматлікіх дыскусіях з яе крыўдзіцелямі і зацятымі ворагамі. На гэта пайшло шмат часу, які можна было б выкарыстаць больш карысна і прыемна, але не лічу яго марна страчаным.
Яшчэ з маленства, са школьных гадоў, вырастаючы ў тутэйшай моўнай стыхіі, дзе разам бытавалі беларуская, руская мова і трасянка, адчуў моцныя гістарычныя карані, глыбінную ўнікальнасць, свежасць, эстэтычнае хараство роднага слова і асабістую адказнасць за яго захаванне.
Беларуская мова, якая прыгожа гучала ў вуснах бабуль Вольгі і Праскоўі, мамы, народныя песні ў іх выкананні заўсёды зліваліся з мілымі абліччамі любімых выхавальніц і анёлаў-абярэгаў. Для мяне якраз яны — дзве сялянкі, што працавалі з цямна да цямна, каб падняць сем’і, і настаўніца малодшых класаў, якая ў вайну стала партызанкай, выжыла ў пекле фашысцкіх блакад і нарадзіла пяцёра дзяцей, сталі самымі блізкімі, канкрэтнымі сімваламі трываласці нашага народа і выразнікамі неўміручага беларускага духу.
Наш род не адлучыла ад мовы планамерная русіфікацыя Беларусі, што адбывалася ў царскай Расіі, у СССР, калі была прынята пастанова Савета Народных Камісараў БССР «Об изменениях и упрощении белорусского правописания» (1933 г.), і пасля вайны. У час маёй вучобы ў школе прысылалі настаўнікаў, якія не маглі выкладаць прадметы на беларускай мове, прымушалі бацькоў купляць падручнікі, выпушчаныя ў РСФСР. Роднае слова выціскалася з перыядычнага друку, выдавецтваў, справаводства. Пастаўленая крамлёўскімі стратэгамі задача — выхаваць з дзясяткаў розных нацыянальнасцяў новы савецкі народ з адзінай рускай мовай — выконвалася няўхільна. Цяпер беларусы і ўкраінцы расхлёбваюць яе разбуральныя вынікі.
Верш «Роднага слова святло» быў напісаны ў 1993 годзе, калі мы шчыра радаваліся прыходу чаканай незалежнасці, аплочанай жыццямі лепшых сыноў і дачок Айчыны, але не ведалі, якія зняважлівыя выпрабаванні і новыя страты чакаюць наперадзе менавіта нас:
Роднага слова жывое святло
Некалі ад залатога зачыну
З шэрай зямлі
і з любові ўзышло,
Каб нарадзіць у пакутах Айчыну.
Гэта святло,
як у вечнасць акно,
Гэта ад продкаў
надзейная пошта.
Для беларусаў заўсёды яно —
Першы прытулак
і самы апошні.
Льецца,
ярчэе святло
дзень пры дні
І апантана,
настойліва рушыць,
Нішчыць завалы
нахабнай хлусні,
Каб уваскрэслі змарнелыя душы.
На скрыжаванні
бяды і надзей
Здраднікам сёння
няўтульна,
няўлежна,
А для сумленных і мужных людзей
Гэта святло,
як сама незалежнасць.
З сэрцаў у сэрцы
стагоддзі цякло,
Стала зарукаю
долі і волі…
Роднага слова жывое святло
Нас не пакіне ніколі, ніколі.
На жаль, пасля гераічнай, каласальнай працы патрыётаў-энтузіястаў па вяртанні роднай мовы ў адукацыю, культуру, навуку, друк, тэлебачанне і радыё, якое большая частка насельніцтва прыняла прыязна, з прыходам аўтарытарызму пачаўся адкат у мінулае. Родная мова стала ахвярай зацятага змагання амбіцыйнага, але абмежаванага саўгаснага кіраўніка за абсалютную ўладу. На выбарах яму быў патрэбны рускамоўны электарат, праз рэферэндум якраз для дэнацыяналізаваных людзей настырна ўвялі двухмоўе. З вышыні пройдзеных гадоў гэта можна справядліва назваць злачынствам.
Цяперашняя сітуацыя вымагае сур’ёзнай гаворкі пра родную мову. Пагроза для яе сыходзіць найперш з боку ўлады. Спічрайтары раз за разам рыхтуюць правіцелю ўзнёслыя, але наскрозь фарысейскія тэксты віншавання з Днём беларускага пісьменства, у якім наша мова называецца «неацэнным скарбам», «жыватворнай крыніцай мудрасці і ведаў, надзейным спадарожнікам кожнага чалавека на яго жыццёвым шляху». Але дзе бачна рэальнае ўвасабленне такіх ацэнак? У краіне не выконваецца нават ганебны закон пра двухмоўе. Калі ў нас будзе такое стаўленне да роднай мовы, як да рускай?
Наадварот, рэчаіснасць паказвае, што на беларускую мову ідуць нападкі. Успомнім інцыдэнт у гандлёвым цэнтры «Галерэя» з былым галоўным ідэолагам краіны, які публічна назваў яе «долбаной». А хто палічыць, колькі такіх агрэсіўных у стаўленні да роднага слова «замяталіных» сядзіць на адказных дзяржаўных пасадах? Я ўжо не кажу пра зрусіфікаваныя армію, міліцыю, КДБ.
Прыводжу разважанні пра родную мову брытанскага палітыка і пісьменніка У. Чэрчыля: «Я добра засвоіў структуру самага звычайнага англійскага сказа, які з’яўляецца рэччу выключна высакароднай… Зразумела, мне болей да душы вучні, якія вывучаюць англійскую мову… Самых здольных я б садзіў за латынь і грэцкую мову. Вывучэнне латыні было б для іх гонарам, а вывучэнне грэцкай — выпрабаваннем. Але лупцаваў бы я вучняў, і лупцаваў бязбожна, толькі за тое, што яны не ведаюць англійскай мовы».
Уявіце, колькі розгаў, бізуноў спатрэбіцца ў сучаснай Беларусі, каб правесці экзекуцыю! Не ведаю, як хто, а я з задавальненнем глянуў бы на маштабную лупцоўку кіруючай «эліты» і яе прыхлябацеляў, якія грэбуюць роднай мовай. У дадатак цытую яшчэ адно меркаванне Чэрчыля: «Для малога народа няма больш высокай ацэнкі, чым прызнанне яго мовы».
Думаю, што для беларусаў будуць цікавымі лічбы з моўнай практыкі ў шматнацыянальнай Расійскай Федэрацыі. 69% бацькоў у Татарстане выбралі татарскую мову ў якасці роднай. Гэта болей, чым працэнтная доля татар у складзе насельніцтва рэспублікі (53%).
Хачу падкрэсліць неспрыяльны для беларусаў нюанс. Заходнія палітыкі, лічачы сябе вялікімі дэмакратамі, вельмі баяцца нацыяналізму, а таму не падтрымліваюць адраджэнне прыгнечаных народаў. Беларусаў яны прымаюць зрусіфікаванымі і жадаюць, каб мы такімі заставаліся. Захад ніяк не можа зразумець, што ў нас няма нацыяналізму, а ёсць гераічныя намаганні свядомых людзей па ратаванні этнасу, роднай мовы і культуры.
Улічваючы спецыфіку Беларусі, якая доўга знаходзілася пад русіфікацыяй і паланізацыяй, родная мова павінна быць адзінай дзяржаўнай. Іншага шляху стаць незалежнымі і неўміручымі няма. Калі мы не адстаім сваю мову, ніякай будучыні ў нас не збудзе. Нацыю яднае, цэментуе, робіць моцнай у першую чаргу родная мова. Яна — не нерухомасць, якую лёгка адабраць, не банкаўскія рахункі, якія могуць згарэць. Мова — наша галоўнае багацце, разлічанае на вечнасць.
Нацыянальныя страты беларусаў драматычныя, але не абсалютныя і не канчатковыя. Многія народы свету (напрыклад, чэхі) ў не менш складаных умовах прайшлі жыццёва неабходны працэс адраджэння роднай мовы.
Нельга сказаць, што ў Беларусі пануе суцэльная абыякавасць да важнай праблемы. То тут, то там узнікаюць астраўкі супраціву хранічнай русіфікацыі (прадстаўнікі вучнёўскай, студэнцкай моладзі, спорту, творчай інтэлігенцыі). Гэта правільна, бо акрамя нас пра беларускае слова не паклапоціцца ніхто. Калі на плячах народа пастаянна трымаецца эканоміка, то яшчэ большую адказнасць ён абавязаны прыняць на сябе за лёс роднай мовы.
Цяпер краіна знаходзіцца ў складанай, вызначальнай сітуацыі, у грамадстве пераплецены паміж сабой паныласць і надзея.
Як бы ні было, а мы павінны зразумець, што нашу будучыню не абароняць ні любы індывід, які займае пасаду прэзідэнта, ні армія, ні КДБ. Родная мова — гэта галоўны атрыбут нацыі і асноўны гарант незалежнасці Беларусі.
Чытайце таксама ў рубрыцы «Пункт гледжання»: